«Ο μετρ και η Μαργαρίτα» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, μτφρ Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Εκδόσεις Μίνωας, 2019 - κριτική βιβλίου
Ένα σουρεαλιστικό, καταιγιστικό μυθιστόρημα, που δεν σταματά να διαβάζεται
Της Χρυσάνθης Ιακώβου / Αναδημοσίευση απο το περιοδικό Χάρτης
Ένας περίεργος τύπος, ο Βόλαντ (ο οποίος δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον Διάβολο), θα εμφανιστεί στη Μόσχα, αναστατώνοντας τη ζωή των κατοίκων με πολλούς και διάφορους τρόπους. Την ίδια στιγμή η Μαργαρίτα θα πάρει την απόφαση να του πουλήσει την ψυχή της, προκειμένου να ξανασυναντηθεί με τον αγαπημένο της.
Το πολυεπίπεδο αυτό σουρεαλιστικό, καταιγιστικό μυθιστόρημα δεν σταματά ποτέ να διαβάζεται, να επανεκδίδεται και να κρατά μια σταθερή θέση στις προτιμήσεις των αναγνωστών. Ξεκίνησε να γράφεται το 1928, για να δημοσιευτεί για πρώτη φορά το 1966 και να εκδοθεί ολόκληρο το 1973 και να αποκτήσει τον τίτλο ενός από τα πιο εμβληματικά μυθιστορήματα της ρώσικης λογοτεχνίας. Ποια αναγνωστική ανάγκη προκαλεί τις επανεκδόσεις του βιβλίου αυτού, με πιο πρόσφατη αυτή των εκδόσεων Μίνωας (που τυγχάνει μάλιστα εκπληκτικής μετάφρασης);
Το γαργαλιστικό του θέμα (η επίσκεψη του ίδιου του Διαβόλου στη γη) και η σκοτεινή του ατμόσφαιρα που ακροβατεί ανάμεσα στον σουρεαλισμό, το καυστικό χιούμορ και την κοινωνική σάτιρα αρκούν για να κερδίσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ο συγγραφέας στήνει ένα πραγματικό χάος, όπου συμπλέκονται οι δυνάμεις του κακού με απλούς πολίτες, με λογοτέχνες, με ανθρώπους του θεάτρου, σχολιάζοντας έτσι έμμεσα και όλο το κοινωνικό γίγνεσθαι του σοβιετικού καθεστώτος.
Μέσα σε όλη αυτήν τη θεότρελη κατάσταση που ξετυλίγεται στο βιβλίο, υπάρχει χώρος και για έναν μεγάλο έρωτα, αυτόν μεταξύ του μετρ και της Μαργαρίτας, που αποδίδεται με τον πιο όμορφο, τον πιο αγνό και τον πιο γνήσιο τρόπο, παρόλο που διασταυρώνεται μοιραία με τις δυνάμεις του Σατανά.
Όμως ο Μπουλγκάκοφ δεν σταματά εδώ: βάζει στο βιβλίο του ακόμα μια ιστορία, αυτήν του Πόντιου Πιλάτου και της συνάντησής του με τον Χριστό. Εναλλάξ με τα κεφάλαια της κυρίως υπόθεσης, βλέπουμε τις τελευταίες ώρες του Χριστού και τον θάνατό του, όχι όμως από την οπτική γωνία του Θεανθρώπου, αλλά από του Πιλάτου, ο οποίος βασανίζεται από τις αμφιβολίες για το αν πήρε τη σωστή απόφαση.
Είναι εκπληκτικό το ότι ο Μπουλγκάκοφ καταφέρνει να συνενώσει τρεις ουσιαστικά ιστορίες σε μία, χωρίς να χάσει το κεντρικό νόημα αυτών που θέλει να πει, χωρίς να κουράσει τον αναγνώστη, αλλά καταφέρνοντας να κάνει επιτυχημένα τη σύνδεση. Κινούμενος σε τόσα επίπεδα και θίγοντας τόσα ξεχωριστά θέματα, ο συγγραφέας ουσιαστικά επιτυγχάνει να ασκήσει κριτική για κάθε θέμα που αφορά τον άνθρωπο και την κοινωνία: θρησκεία, πίστη, λογοτεχνία, πολιτική, φύση του ανθρώπου, εξουσία, χειραγώγηση, έρωτα, αγάπη.
Πέρα από όλα αυτά, «Ο μετρ κι η Μαργαρίτα» έχουν ιδιαίτερο λογοτεχνικό ενδιαφέρον και για άλλους λόγους. Ένας από αυτούς είναι ότι ο Μπουλγκάκοφ καταφέρνει να περιγράψει τα πιο σουρεαλιστικά σκηνικά με τον πλέον απλό και ρεαλιστικό τρόπο, λες και όλα αυτά που συμβαίνουν στο βιβλίο θα μπορούσαν να συμβούν στα αλήθεια ανά πάσα στιγμή. Αυτός είναι και ο λόγος που ακόμα και το μεταφυσικό στοιχείο δεν ξενίζει τον αναγνώστη, δεν φαίνεται παράταιρο ή ξένο και σε καμία περίπτωση δεν πέφτει στην παγίδα της γελοιότητας.
Ένας άλλος λόγος είναι ο λεπτός και δεξιοτεχνικός τρόπος με τον οποίο σκιαγραφούνται οι ήρωες και παρουσιάζονται οι αντιδράσεις τους. Ένας εντελώς διαφορετικός από αυτόν που έχουμε γνωρίσει Πιλάτος υποφέρει από τύψεις. Οι κάτοικοι της Μόσχας παρασύρονται μαζικά από τον μάγο Βόλαντ κατά τη διάρκεια μιας εμφάνισής του και καταλήγουν εξαπατημένοι. Ακόμα και ο ίδιος ο Διάβολος και οι ακόλουθοί του φαντάζουν σχεδόν συμπαθητικοί, δείχνοντας πως καλό και κακό συνυπάρχουν και ενυπάρχουν στον καθένα.
«Ο μετρ κι η Μαργαρίτα» είναι ένα απόλυτα γοητευτικό μυθιστόρημα, χαώδες ως προς το περιεχόμενο, αλλά τόσο αληθινό ως προς αυτά που θέλει να προβάλλει και να σχολιάσει. Δεν ξέρεις πού ακριβώς θα καταλήξει ούτε τι θα απογίνουν οι ήρωες και συνεχίζεις να διαβάζεις όχι μόνο από περιέργεια, αλλά και γιατί ο κινηματογραφικός ρυθμός του βιβλίου σε μαγνητίζει ήδη από τις πρώτες σελίδες.